|
Bernard
Golden: Komplika
transitiveco en Esperanto kaj
simpligita transitiveco en IDO III-a
(lasta) parto: Proponita solvo 4.0
Solvo de la problemo: reviziado de la koncepto de transitiveco
En la fruaj jaroj de la historio de Esperanto, d-ro
Zamenhof antauxvidis, ke eble pro gravaj kialoj estos necese entrepreni
grandskalan revizion de Esperanto. Plurloke en siaj verkoj li priskribis, kio
povos okazi, se venos tempo, kiam Esperanto havos eblon esti oficialigita. Li
opiniis, ke nur tiam estos permeseble fari unu fojon por cxiam
reviziadon de la lingvo. En la Unua Libro
li skribis, ke auxtoritata akademio povas esti devigata sxangxi la lingvon gxis
nerekonebleco. Ankorauxfoje en la Dua
Libro li menciis, ke se kompetenta instruita akademio volas entrepreni
reformadon de Esperanto, li tuj sendos al gxi la tutan materialon kaj fordonos
al gxi la tutan aferon. Trian fojon, en la
Aldono al la Dua Libro, la auxtoro
de Esperanto ripetis sian vidpunkton pri revizio, klarigante, ke la privilegio
sxangxi Esperanton apartenas al internacia kongreso de instruituloj.
Konforme al la sinteno de d-ro Zamenhof, oni povas
jam nun fari provizorajn planojn por simpligi tiujn aspektojn de Esperanto, kiuj
dum la tuta historio de la lingvo okazigis malfacilajxojn kaj kiuj, sen ombro da
dubo, konsistigos stumbligilojn por generacioj en la estonteco.
Lastatempe la komplikajxoj rilatantaj al la verbaj kategorioj de
transitiveco kaj netransitiveco en Esperanto estis ekzamenitaj de Christer
O. Kiselman (24). La unua alineo de lia studajxo tekstas jene: „La
distingo inter transitivaj kaj netransitivaj verboj en Esperanto estas bone
konata malfacilajxo. Temas pri gramatika kampo kie Esperanto sxajnas esti same
malregula kiel multaj aliaj naciaj lingvoj” (pgx. 1.). Jam estis
menciita la opinio de Werner Bormann,
ke gxuste cxi-speca simileco inter malfacilaj gramatikajxoj de Esperanto kaj
tiuj de etnolingvoj, limigos la eblon de Esperanto konkuri por la rolo de
mondolingvo.
Inter la demandoj, kiujn Kiselman
starigas, estas la sekvaj. -
Cxu entute indas distingi la netransitivajn disde la transitivaj verboj -
Se jes, kiel oni devas difini transitivecon? -
Kial Zamenhof ne reguligis la aferon? -
Cxu entute oni povas vidi iujn regulajxojn en la verboj rilate al transitiveco? Krom analizo de
la formado de transitivaj kaj netransitivaj verboj en Esperanto, Kiselman havas alian celon: „Dua
- kaj evidente multe pli fora - celo estas ioma flegado aux normigo de la
lingvo: se oni malkovras iun suficxe regulan trajton en la formado de verboj,
tiam kelkaj aliaj formoj aperas kiel esceptoj, kaj oni povus iom post iom aux
forgesadi pri ili, aux fari iun sxangxon. Tiel
la lingvo farigxus iomete pli regula, kaj la lernado iomete pli simpla. Ni fakte vidos ke estas facile fari kelkajn tiajn sxangxojn en la klasado de
PIV” (pgx. 1.). En la sekvaj
sekcioj mi pritraktos kelkajn manierojn atingi la celon forigi malfacilajxojn
rilate la transitivecon de verboj. Modifado de la
lingvo estas farebla en du pasxoj:
1.
simpligo laux tradicia vojo
2. adopto de regulo eliminanta unutransitivecon de
verboj 4.1
Alpreno de novaj radikoj
Antaux ol pritrakti proponojn por revizii la
klasifon de transitiveco, estas utile ekzameni ankoraux ne vaste uzatan rimedon,
kiu rilatas ne al la gramatiko de la lingvo sed al gxia leksiko. Temas pri provo
simpligi diferencigon inter transitivaj kaj netransitivaj verboj. Anstataux du
sufiksoj kiel „-ig” kaj „-igx”, la lingvo havas du malsamajn radikojn.
La sekva tabelo ebligas komparon inter Esperanto, Ido kaj Occidental.
Rimarkoj Tiu
cxi rimedo estis aplikita nur sporade en Ido kaj Occidental, cxar ambaux lingvoj
adoptis la principon de ambauxtransitiveco (la „x”-kategorio de PV). Malgraux
paroj da malsamaj radikoj, restis tubero en la afero. Manke de apartaj markiloj
de verba transitiveco, lernantoj devis strecxi la cerbon por memori la transitivecon
de cxiu verbo en la paro. La sola sensufiksa Esperanta vort-duopo en la listo,
„pesi/pezi”, ilustras tion. Cxar
gxi estas paronima paro (ambaux vortoj havas similan formon sed ilia signifo
diferencas), uzantoj de la lingvo estas konstante konfuzitaj (18). La Ido-verboj pluformitaj
surbaze de la radiko spoz- estas same
malfacile memoreblaj kaj uzeblaj kiel la Esperanto serio „edzigi, edzinigi, edzigxi, edzinigxi”. Tamen,
Ido havas duan radikverbon, mariajar
(tr), kiu, uzata refleksive, mariajar su,
esprimas la ekvivalentojn de la netransitivaj Esperantaj verboj. Occidental havas nur unu
verbon, maritar, kiu ankaux estas
uzebla refleksive. En studajxo pri tiu cxi temo, mi argumentis, ke se la angla
lingvo esprimas cxiujn nuancojn per unu verbo,
marry, ne estas iu ajn kialo havi kvar formojn en planlingvo (19). 4.2 Nestabileco kaj arbitreco de transitiveco
Laux la klasifo de verboj en PV, tri kategorioj
estas signitaj per „tr” (transitivaj), „ntr” (netransitivaj) kaj „x”
(verboj uzeblaj kaj transitive kaj netransitive). Tridek ses jarojn poste PIV
arbitre forigis la „x”-signon, cxar cxefredaktoro G.
Waringhien opiniis, ke „pli bone estas analizi cxe cxiu verbo, cxu unu
senco donas transitivan, alia netransitivan karakteron al la radiko” (20).
Cxi-rilate, pli ol unu kritikanto de la Esperanta leksikografio komentis, ke
komparo inter signado de verboj en PV kaj PIV postlasas la impreson, ke la
transitiveco de la verboj estis determinitaj per speco de hazardludo. Alia
gramatikisto provas klarigi la fenomenon de sxangxigxo de transitiveco per la
konstato, ke „la nocio de transitiveco en la naciaj lingvoj, ekzemple en la
franca, ne estas absoluta afero. Verboj antauxe transitivaj estas hodiaux
netransitivaj kaj kontrauxe”. Estas rimerkinde, ke la vortaraj difinoj de
„transitiva” kaj „netransitiva” sxangxigxis inter la eldondatoj de PV
(1934) kaj PIV (1970) kun la rezulto, ke kelkaj verboj estis metitaj en alian
kategorion de transitiveco! (Vd.
sekcion 2.3.1) Cetere, ecx nun pluraj verboj
estas signitaj en PIV per „tr” kaj ankaux „ntr”. 4.3 Evoluo al ambauxtransitiveco
En sia Esperanta-angla vortaro (21),
M.C. Butler donas al pluraj verboj tre largxan uzeblecon rilate
transitivecon; efektive, temas pri ambauxroleco de la verboj. Li klarigas
jene: „Ne estas regulo, ke certaj verboj devas aux ne devas sekvigi rektan
objekton. La
plejmulto de „transitivaj” verboj povas esti uzataj elipse sen iu esprimita
objekto. La plejmulto da objektoj povas esti anstatauxigitaj per prepozitivo
kaj kontrauxe. Kunteksto, klareco kaj la signifo de la radiko estas la plej
bonaj gvidoj” (pgx. 10).
Kelkaj esperantistoj, opiniante, ke la signado de
verboj per „x” de PV estas utila, pledas, ke gxi estu reenkondukita en
leksikografiajn verkojn, por ke cxiuj esperantistoj havu pli da libereco rilate
la uzon de verboj. 4.4 Verbaj kategorioj en Ido laux la klarigo de Louis de
Beaufront
Antaux ol montri, kiel la koncepto de verba
transitiveco en Esperanto povas esti modifita, ne per drasta sxangxo sed per
evoluo, estas utile ekzameni la traktadon de la demando en la planlingvo Ido
(22). En
tiu lingvo ekzistas tri kategorioj de verboj: transitivaj, netransitivaj kaj
miksitaj. Malgraux la ekzemplo de naciaj lingvoj (kiuj agas pri la transitiveco
de verboj malakorde kaj arbitre) verbo estas transitiva en Ido, se gxi esprimas
faron aux agon povantan atingi rekte iun objekton: dankar,
mokar, nocar, obediar, repugnar. Sekve, estas netransitiva en Ido nur la
verboj, kiuj logike, nature, kiel naskar
kaj mortar ne povas havi
„objekton” (rektan komplementon). Miksitaj oni nomas en Ido iujn verbojn,
kiujn la lingvo traktas kiel transitivajn kaj netransitivajn. Neniu ambigueco
povas rezulti de tio, cxar se ili estas uzataj transitive, ili havas
„objekton”, kaj se ili estas uzataj netransitive, ili ne havas
„objekton”. Tiu procedo subpremas fonton da malfacilajxoj kvazaux
nevenkeblaj; aliflanke, gxi estas konforma al la kutimo de multaj lingvoj, kaj
tiuj cxi pruvas, ke la dualeco de senco havas neniun malutilon por la klareco. La sekvaj ekzemploj ilustras tion.
Transitiva uzo
Netransitiva uzo Il
turnis e riturnis sua chapelo.
La tero turnas sur sua axo. Me
komencas, duras, cesas, finas Mea
laboro komencas, duras, cesas, Natante
la fisho movas sua flosi e kaudo.
La tero movas (jiras) cirkum la suno. On
komunikis a me interesanta informi.
Paris
komunikas telefone kun Lyon. Me
chanjis mea vesti.
Me chanjis depos mea yuneso, Me
pendis mea chapelo an arboro.
Mea chapelo pendis an arboro. 4.5
Starigo de nova regulo en Esperanto
La sekva pasxo post agnosko de la demotika variajxo
de Esperanto kaj tolero de lingvaj devioj en gxi, estas starigo de regulo
permesanta, ke iu ajn verbo en Esperanto povas esti uzata transitive aux
netransitive, se la frazo estas senchava. Por klarigi, kial oni ne devas cxiam
uzi la sufiksoidojn „-ig” kaj „-igx”, oni citas la principon de suficxo
kiel difinitan en Oficiala Gazeto
(majo 1913): „se la ideo tiamaniere esprimita estas jam bone kaj nekonfuzeble
komprenata el la kunteksto sen iu el la sufiksoj uzitaj, tiu cxi sufikso povas
esti eljxetata kiel neutila kaj nenecesa.” Sekvas el tio, ke jenaj du frazoj
estas akcepteblaj: 1. La akvo bolas; 2. Li bolas la akvon.
Citinda estas ankaux klarigo pri transitiveco en PAG (sekcio 178, Rim. III, pgx.
243): „La transitiva uzebleco de verboj estas en Esperanto pli largxa ol en la
naciaj lingvoj gxenerale: oni povas diri, ke cxiu verbo povas esti uzata
transitive, se la tiel formita esprimo havas sencon. Tio
devenas de la 14a regulo, ke cxiu prepozicio estas anstatauxigebla per la
akuzativa kazo. Escepto estas nur la prepozicioj demovaj (de, el)...” PAG
malpermesas ankaux, ke oni uzu verbon transitive, se per tio oni sxangxas gxian
signifon; ekzemple, „bruli” en la frazo „bruli lignon” ne povas havi la
sencon de „bruligi”. Tamen, en la angla lingvo tia uzo de la verbo to
burn ne kauxzas problemon: wood burns
(ligno brulas); he burns wood (li
bruligas lignon).
Laux la 14a regulo de la Fundamenta
Gramatiko, se oni ne estas certa pri la specifa prepozicio, kiu devas esti
uzata, oni povas uzi „je”. Plue, estas eble anstatauxigi „je” per
akuzativigo de la substantivo. Laux la observo de Alec
Venture, jam estigxis kutimo plivastigi tiun permeson, tiel ke en la
nuntempa lingvouzo, oni povas anstatauxigi preskaux cxiun prepozicion per la
akuzativo (23). Rezulte de tiu evoluo de pensado pri verba transitiveco en
Esperanto, sxajnas, ke ne plu valoras insisti pri rigidaj kategorioj de
transitiveco kaj netransitiveco.
Por la estonteco ekzistas jenaj alternativoj. Se
oni postulos, ke verboj estu klasifitaj laux la tradicia nocio de
transitiveco, tiam dauxre regos tensio inter erarhava, subnorma lingvouzo kaj la
elita lingvo, strikte konforma al komplikaj gramatikaj reguloj, kiujn relative
malmultaj esperantistoj sukcesas perfekte posedi. Male, se oni adoptos liberalan
sintenon pri gramatikaj demandoj, tiam estos eble simpligi la traktadon de
transitiveco en Esperanto kaj akcepti la demotikan lingvajxon, kiu jam
nuntempe estas la interkomunikilo de granda parto de la Esperanta
lingvokomunumo. Notoj 18.
Bernard Golden. La plej malfacila vortparo en esperanto: „pesi/pezi”, 19. Bernard
Golden. Planlingva fusxajxo - la verboj
„edzigi”, „edzinigi”, 20.
Vd. noton 12. 21.
Montague C. Butler. Esperanto-English
Dictionary. London: British 22. L. de
Beaufront. Kompleta Gramatiko Detaloza di
la Linguo Internaciona 23.
AVO (pseuxdonimo de Alec Venture). Lauxokazaj
Lingvaj Notoj, London: 24. Christer O,
Kiselman. Transitivaj kaj netransitivaj
verboj en Esperanto, |