|
|
|
|
La
Malfacila Esperanto. En Internacia
Pedagogia Revuo 1/95 Bernard Golden publikigis la unuan parton de sia
artikol(eg)o pri la "Komplika Transitiveco en Esperanto" kaj pri tio,
ke gxi estas fonto de eraroj, ecx por membroj de la Akademio kaj aliaj
eminentuloj inter la esperantistoj. En tio Golden absolute pravas. Oni multe
fusxas, kaj nepre ne nur pri (ne)transitiveco de verboj. Eble multon ni
gajnus, se la redaktoroj de esperantaj periodajxoj estus kaj pli kompetentaj kaj
pli severaj, se la tekstoj kiujn la esperantistoj legadas vere estus modelaj, se
la auxtoroj estus pli kritikemaj
rilate al siaj verkoj kaj antaux publikigo elsarkus kaj elsarkigus erarojn. Tro
ofte tio restas "pia deziro". Kaj nun pri la
verboj kaj ties (ne)transitiveco. Mi opinias, ke ni devas distingi inter verboj
nederivitaj kaj verboj derivitaj. Cxe verboj nederivitaj transitiveco aux
netransitiveco estas parto de la signifo de la radiko mem; cxe verbaj derivitaj
(de adjektivoj, substantivoj, adverboj, ktp.) tiel ne estas. Cxe cxi tiaj
verboj transitiveco aux netransitiveco estas demando de konvencio. Tio havas
konsekvencojn por aliaj derivajxoj. Jam Zamenhof kreis problemojn. En Universala
Vortaro (FdE) ni trovas, ekz., enu'/ s'ennuyer/ annoy/ weary/
sich langweilen
/скучáть /nudzic sie. La franca,
germana, rusa kaj pola tradukoj respondas al netransitiva verbo
"enui". La anglaj tradukoj ne estas samsignifaj, ne nur kun la aliaj,
sed ankaux inter si: „to annoy” estas transitiva verbo, respondanta
pli-malpli al la germana esprimo Überdrugx
erregen, kiu aperas kiel
traduko de ted', radiko de transitiva
verbo. La anglaj tradukoj de enu'
kaj ted', „weary" kaj „tedious”,
ne estas verboj, sed adjektivoj. Por mi la verbo "enui" cxiam
estis netransitiva, sed laux PV gxi estas transitiva. Gxi difinas: "Malplezuri
pro senintereso aux neokupiteco" kun jena ekzemplo:
"mi enuis la tutan tagon, atendante vin." Cxi tiu frazo,
miaopinie, ne demonstras transiti-vecon. En "Maja Idilio" de Kalocsay,
en la versajxo "£afideto" trovigxas la verso:
"Vi enuis la sxafaron", signifanta: "vi enuis estante inter
la sxafoj aux en la sxafaro". Do, laux cxi tiu ekzemplo "enui"
estus komparebla al la pli forta esprimo "abomeni" (vi abomenis la
sxafaron). Laux UV abomen' estas substantiva radiko; laux PV, PIV, Waringhien kaj Wüster
radiko de transitiva verbo. Alia verbo
cxi-tema, sed inversdirekta, estas la klare transitiva verbo "nauxzi", kiun strangakiale
PV indikas
per (x).
Ekzempla frazo: tio
nauxzas min. Notinde estas, ke en neniu vortaro mi trovis la derivajon
"nauxzigxi". Estas alia grupeto
de verboj iel similtemaj: farmi,
lui, prunti. Laux UV: farm'/
affermer / farm/
pachten/
арендовать/
dzierzawic; lu'/ louer (location)/ rent/ mieten /брать в
наемь /wynajmowac; prunt'
/en prênt /lent, borrowed /leihen, borgen /взаймы
/pozyczacx. La unuaj du radikoj estas tiaj de transitivaj verboj: farmi
bienon = farmpreni bienon; farmigi bienon = farmdoni bienon; lui logxejon =
lupreni logxejon; luigi logxejon = ludoni logxejon; cxi tie ni trovas plenan
paralelecan. Prunti
estas laux
PV radiko
de transitiva
verbo kun
la signifo: pruntepreni, kio
respondas al la germanaj tradukoj en UV; laux Waringhien kaj PIV prunt’
estas radiko de adverbo, kio respondas al la franca traduko en UV; la anglaj
tradukoj en UV signifas respektive: "prunt(edon)ita" kaj
"prunt(epren)ita". Laux PV kaj Waringhien "prunti" povas
signifi kaj pruntepreni aux deprunti,
kaj pruntedoni aux alprunti,
kaj tio sxajnas al mi malbona afero. Kiom mi komprenas, la rusa (kaj la pola)
tradukoj en UV signifas (unuavice) "pruntedoni". Estas klare, ke ni
devas scii, kia estas la karaktero de cxiu radiko, kaj kio estas la preciza
signifo de cxiu radiko, kaj ecx ni devas scii cxu rekte derivita verbo estas
transitiva aux ne, cxar alie ni ne povas gxuste uzi Esperanton.
Se vi
opinias, ke
tio estas
tro malfacila
por la uzantoj de la lingvo,
vi devas konscii, ke rezigno pri tiu postulo signifas perdon de klareco kaj
fusxan lingvuzon: Ni devas scii la signifojn (inklude la
transitivecon aux
netransitivecon) ekzemple de jenaj (transitiv-verbaj) radikoj: komenc',
fin', komplik',
fals', forges',
skrib', verk',
far', ig', ferm', fiks',
mangx', trink', las', romp', ted', vek', demand', pet', envi',
don', ricev',
akir', tim'.
turment' kaj
de jenaj
(netransitiv-verbaj) radikoj: cxes';
dauxr', est', igx', sid', star', ir', dorm', dron', viv', labor', fart', gxoj',
aper', pregx', enu', kaj multaj aliaj. Laux PIV danc' estas kaj netransitiva kaj transitiva, laux PV nur
netransitiva verboradiko. Ni notu, ke iuj netransitivaj verboj tamen povas havi
kun si rektan komplementon: Li
vivas sian
propran vivon.
£i dormas
la dormon
de justulo. Image
li mortis
jam mil
mortojn, kaj
tamen li
vivas ankoraux. Ili dancis
valsojn, polkojn, fokstrotojn, kaj aliajn dancojn. Aliflanke transitiva
verbo ofte
ne havas objekton
kun si:
Dume mi
atendis, atendadis. — Ni kutime mangxas je la sesa. Verboj
netransitivaj derivitaj de
neverbaj radikoj: felicxi,
jxaluzi, lami, larmi, sani, ktp.; kaj verboj transitivaj derivitaj de
neverbaj radikoj: brosi, dati, marteli, titoli, teruri. Kvankam laux PV teruro
signifas "timego", terura
signifas "timegiga". Se tiel, "teruriga" estas pleonasmo. Se
terur' estus verba radiko, teruro
ne signifus "timego", sed "timegigo". Preskaux cxiuj
vortaroj instruas ke "komplika" (ofta vorto en la artikolo de Golden)
estas egalsignifa kiel "complicated",
"kompliziert". Wüster konsekvence rifuzas tiun
signifon kaj
atribuas al
tiu adjektivo
"aktivan" signifon. Enc. V. diras: (komplik)a
1. verwickelnd, e. Komplikation bedeutend, umständlich, erschwerend. — [2. -
(komplik)ita]. Simile: (komplik)ita
- kompliziert, verzwickt, schwierig, s.a.-a. (fiks)a l.
befestigend, fixierend (fiksa stifto, fiksa ideo, fikse rigardi — [2.=
(fiks)ita; esti (fiks)a a.
feststehen.] (Wüster indikas, ke tamen tiu lingvuzo estas zamenhofa.)
— (fiks)ita
1. befestigt, festgesetzt,. fixiert —. 2. überhaupt: fest, fix,
d.i. unbeweglich, unverrückbar; (fiks)ita
astro, Fixstern;
s. akso, bloko, flango, kolumo. —
(ferm)a. l. schliegxend,
Verschlugx-, Schlugx (z.B. -Versammlung). — [2. mm. = (ferm)ita.] E1
tio cxi ni devas konkludi ke "-ita” povas signifi
„kvazaux -ita” ; t.e.:
la -iteco ne estas nepre la rezulto de
ago -i. Nu, la lingvistiko
kaj gramatiko ne apartenas al mia profesio. Mi simple apartenas al la diletantoj kaj amatoroj. Kaj kiel tia, mi
opinias ke, por ke la esperantistoj povu iomete gxuste uzi sian lingvon, tiu
lingvo almenaux havu klare difinitajn radikojn. Tio signifas, ke, se nia
Akademio foje volus fari ion utilan, gxi forigu tiurilatajn malklarajxojn. Al la
"fundamentaj strangajxoj" ankoraux apartenas, ke "flor" laux
la Fundamento estas verba radiko, kio ankaux validas pri "plant". Dume
nun laux (preskaux) cxiuj vortaroj (sed ne laux PIV) "flor" estas
substantiva radiko. Tamen plant'
laux cxiuj konsultitaj vortaroj (kun la escepto de Waringhien) estas
transitiva verba radiko. Tio signifus, ke la vorto "planto" ne estus
uzebla por „vegetajxo”. Iom da ordo en la hxaoso estas dezirinda. (Noto:
"Waringhien" referencas al "Grand Dictionnaire E.-F”.) Petro
Rulofido Baza
vort-provizo de Esperanto cele al instruado,
Josef
Dörr, IPR
1994/1-2, p. 21.
Cxiuj artikoloj
pri cxi tiu temo koncentrigxas pri baza didaktika vort-provizo (aux minimumo).
La auxtoro demonstris grandan varion inter lernolibraj auxtoroj en vort-uzo.
Vere, sed tio okazas, cxar auxtoroj foje volas uzi ne nur la bazan vorto-stokon.
En fremd-lingva instruado oni nun distingas inter baza kaj kroma stoko, foje
nomataj interes-vortoj. Vortoj en la
baza stoko kutimas esti la plej ofte uzataj, plej utilaj, plej rekoneblaj
vortoj; tiujn oni prezentas, kun la celo, ke la lernanto majstru kaj povu aktive
uzi ilin poste en aliaj kuntekstoj. Tamen, vortoj en baza stoko tendencas
fosiliigxi el antauxaj generacioj kaj sekvi lernolibrajn klisxojn. Unuflanke,
verkantoj devas aktualigi sian vorto-stokon, aliflanke oni devas agnoski la
potencan avantagxon uzi klisxajn (sed prefere interesajn) situaciojn, cxar tio
ne nur donas sekurecon, sed ankaux permesas pli tujan rekonon kaj komprenon de
novaj vortoj, pure el ilia kunteksto (foje desegna, foje aktora/gesta), evitante
la emon kompreni la vortojn per tradukado el la denaska lingvo. Interes-vortoj en
tekstoj permesas prezenti pli interesajn aux trafajn situaciojn. Foje la
interes-vortoj estos relative internaciaj kaj facile rekoneblaj. Ili estas
vortoj, kiujn la studento devas kompreni en la kunteksto, sed nek nepre memori,
nek povi aktive uzi — almenaux en tiu nivelo. Vi tamen suprizigxos, kiom da
interes-vortoj la studentoj lernos kaj re-uzos, dum bazajn vortojn ili forgesos
(eble gxuste cxar interes-vortoj ja estas
interesaj!). Etaj infanoj
lernas potence el auxskultado kaj reproduktado, ofte el ne-simpligitaj
konversacioj. Ni subtaksas la kapablon de pli agxaj lernantoj mem lerni el
auxskultado de ricxa lingva kunteksto. Oni ne timu foje auxdigi la instruatan
lingvon je multe pli alta nivelo ol oni atendas aktive instrui. Same en
lernolibroj oni ne riprocxu la fojan uzon de ne-bazaj vortoj. Tamen, bona
lernolibro ie (eble en instruista gvidilo) indikus, kiuj el la prezentitaj
vortoj estu konsiderataj bazaj kaj kiuj ne, lasante al la instruisto la finan
decidon kiom postuli. Ecx je gramatika
nivelo, oni ne timu foje uzi strukturojn, kiujn oni ne intencas ankoraux aktive
instrui. Ekz. uzo de imperativo por doni ordonojn en Esperanto jam de la komenco
de la kurso estos versxajne komprenata jam el la kuntekso (via ordona mieno kaj
vocxtono kaj gesto). Tiel levigxas la ebleco indukte instrui tiun gramatikajxon.
smg La
unua leciono, IPR
95/3, p.14 Géza Kurucz
sendube pravas. La unua leciono estas ege grava. Li pravas krome, ke ni ne
teoriumu tro — tuj al la celata lingvo: nov-lernantoj auxdu gxin, elprovu
gxin. Simple, sed vere. Teorion de prononcado oni ne donu, nur bonan ekzemplon
sekvatan de zorga kontrolado. Jes, provu elekti radikojn konatajn al la
lernantoj (malfacile por Hungaroj, tamen ebla). Ecx instruu eventuale 50. Sed unu terure
esenca elemento tute mankas en tiu skemo — kie la verboj!? Ili estas la
motoroj de la lingvo, kaj malsxlosas la fraz-funkciigajn strukturojn. Jes,
malfacilas komuniki la signifon de verboj, ekzemple per bildoj. Sed per agoj aux
gestoj eblas, se oni elektas plej trafajn verbojn. La lernantoj tiam ligas la
novan vorton rekte kun la ago aux gesto, kaj cxerpos la prononcon el via
ekzemplo. Prenante substantivojn skribe similan al la nacilingva ekvivalento,
kaj prezentante ilin skribe, oni fortigas la ideon, ke ni komprenas Esperanton
per tradukado el nacia lingvo, kaj tio fortigas la emon apliki la nacilingvan
prononcon al la Esperanta vorto, ekz. eleganta
cxe hungaro riskas havi la fortan silabon komence, la e tro malferma kaj la a
preskaux o. Pli valore ol
kvindek substantivoj, instruu en la unua leciono dek zorge elektitajn verbojn en
sia plej simpla sed adekvata kunteksto, kaj vi multon pli atingos. Instruu la
verbojn, kaj la substantivoj nature sekvos. Substantivojn la lernantoj mem hejme
poste povas lerni el vortaro, sed la verbojn kaj sekve la frazojn ili lernu
sxofori sub zorga prezento kaj rekontrolo dum la leciono — kaj tio jam ekde la
unua!
smg |
